Зайырлылық қағидаларын жүзеге асыру

«E-islam.kz» ақпараттық-ағартушылық порталы. ҚР Дін істері комитетінің төрағасы Ғалым Шойкиннің «Зайырлылық қағидаларын жүзеге асыру» атты мақаласы

Еліміздің Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны көрініс тапқа. Яғни біздің мемлекетіміз үшін адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең жоғарғы құндылықтар болып табылады. Осы мағынада Қазақстандағы зайырлылық мемлекеттік биліктің діннен бөлінгендігін және олардың қызмет ету салаларының аражігінің ажыратылғандығын білдіретін мемлекеттің конституциялық және құқықтық сипаты ретінде көрініс табады.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2050» Стратегиясы» атты Қазақстан халқына арнаған тарихи Жолдауында еліміздің зайырлы мемлекет екендігін ерекше атап өтті. Елбасы осы орайда Қазақстанның өзіне тән дәстүрлері мен зайырлы қоғамы бар екеніне тоқтала отырып, мемлекетіміздің өз азаматтарының ар-ождан бостандығын қамтамасыз ететінін, алайда дәстүрлеріміз бен заңнамаларымызға қайшы келетін қандай да бір әрекеттер арқылы қоғамға өз нормаларын таңғысы келетін талпыныстарға қатаң тойтарыс берілетіндігін нықтап айтып өтті.

Елімізде қандай да бір ресми немесе міндетті діннің жоқтығын Қазақстандағы мемлекеттік-конфессиялық қарым-қатынастың басты сипаттамасы ретінде анықтауға болады. Бұл біздің еліміздің ар-ождан және діни сенім бостандығын мойындайтындығы мен қамтамасыз ететіндігін, азаматтардың өз еркімен және қандай да бір мәжбүрлеусіз дінге қатынасын анықтай алатынын немесе өзін қандай да бір дінмен байланыстырмай және белгілі бір діни институттарға жүгінбей-ақ өмір сүре алатындығын білдіреді.

Біздің ойымызша, мемлекет пен дін арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастырудың осындай тәсілі елімізде мәдени және дүниетанымдық саналуандылық пен плюрализмнің орнығуына жағдай жасап отырған заманауи көпұлтты және көпдінді Қазақстанның үйлесімді даму мақсатына толыққанды сәйкес келеді.

Қазақстан мемлекет ретінде жалпыұлттық негізде қабылдаған ел Конституциясы мен заңдарына сүйеніп қызмет атқарады. Сәйкесінше, діни талаптар мен ережелер, діни бірлестіктердің құжаттары біздің елімізде құқық негізі болып есептелмейді және мемлекеттік органдардың тікелей қызметіне әсер ете алмайды. Қазақстан заңнамалары қандай да бір діни нормалармен байланысты емес және оны басшылыққа алмайтын болса да діннің жалпыадамзаттық және гуманистік құндылықтарын үнемі назарда ұстайды.

Зайырлылық осы мағынада ондағы барлық мемлекеттік-конфессиялық қатынастар зайырлы заңдарға негізделетін Қазақстанның заманауи құқықтық мемлекет ретінде орнығуы мен қызмет атқаруының негізін құрайтын қағидат болып табылады.

Біздің елімізде тіркеліп қызмет атқарып отырған барлық діни бірлестіктердің теңдігі және олардың діни ұстанымдарына тәуелсіз азаматтардың теңқұқықтығы қамтамасыз етіледі. Ел Конституциясы әр адамның ар-ождан және діни сеінм бостандығына кепілдік береді және конфессиялық белгісі бойынша шеттетудің кез-келген формасына тыйым салады. Мемлекетіміз дінді ұстанушылар мен ұстанбайтын азаматтардың және әртүрлі діни бірлестіктердің арасында бір-біріне қатынастағы өзара төзімділік пен түсіністіктің орнауына септігін тигізеді.

Осы ретте 2011 жылғы 11-қазанда қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заң прембуласында ханафи бағытындағы исламның және православиелік христиандықтың халықтың мәдениетінің дамуы мен рухани өміріндегі тарихи рөлін танитыны, Қазақстан халқының рухани мұрасымен үйлесетін басқа да діндерді құрметтейтіні көрініс тапқанын айта кету керек. Бұл ұстаным жоғарыда аталған дәстүрлі діндердің халқымыздың өмірінде алатын мәдени мәнін ғана айшықтайды және діни бірлестіктердің заң алдындағы теңдігін бұзбайды, өйткені қолданыстағы заң дәстүрлі діндерге қатынаста құқықтық немесе қаржылық артықшылықтар бермейді. Мемлекет ислам мен православиеге және өзге конфессияларға теңдей дәрежеде төзімділікпен қарайды.

Қазақстанда мемлекеттік білім беру және тәрбие жүйесі де қатаң зайырлы сипатқа ие екенін және оның діни білім беру жүйесінен ажыратылғандығын баса айта кеткен жөн. Бұл жағдайда зайырлылық мектептерде, колледждер мен жоғары оқу орындарында жастардың бойында белгілі бір нақты дінге көзқарасын қалыптастыруға тыйым салынатынын білдіреді. Діни көзқарас қалыптастыру құқығы заң талабына сәйкес діни оқу орындарын аша алатын республикалық немесе аймақтық мәртебеге ие діни бірлестіктерге ғана берілген

Қазіргі күнде еліміздің жоғары оқу орындары мен орта мектептердің білім беру бағдарламалары жүйесіне «Дінтану негіздері» мен «Дінтану» пәндерінің қосылғанын айта кеткен жөн. 2009 жылдан бастап орта білім беру мекемелерінің 9-сынып оқушыларына таңдау бойынша «Дінтану негіздерінен» арнайы курс оқытылады. Аталған курстардың енгізілуі дін мәселелері бойынша жастармен жүйелі ағартушылық жұмыстарды жүргізуге және олардың бойында керағар діни ағымдардың теріс идеологиясына қарсы тұра алатын иммунитет қалыптастыруға бағытталған. Осы курстарды оқыту жастардың өмір сүріп отырған діни сенімдер мен мемлекеттің зайырлы қағидаттары туралы ғылыми түсініктерін қалыптатсыруға бағытталған. алайда бұл қандай да бір дінді насихаттауды немесе дінді оқыту дегенді білдірмейді.

Қазіргі күнде аталған курстың мемлекеттің зайырлы принциптері мен Қазақстан қоғамының дәстүрлі құндылықтарын түсіндіру бөлімдерінің мазмұнын жетілдіру бойынша жұмыстар атқарылуда. Осыған сәйкес курс атауын «Зайырлылық және дінтану негіздері» деп өзгерту жоспарланып отыр. Сәйкесінше жаңа оқу бағдарламасы мен оқулықтар әзірленуде. Сонымен қатар, курс мазмұнына өзекті толықтырулар енгізіліп, оған антиэкстремистік және антитеррористік тақырыптарға арналған тараулар қосылатын болады. Курсқа енгізілетін осындай ауқымды өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес, аталған пәннен сабақ беретін мектеп оқытушыларының біліктілігін көтеру курстарын жүйелі әрі толыққанды дайындау жоспарланып отыр.

Заңға сәйкес, Қазақстан азаматтарының өмірі мен денсаулығын сақтау мемлекеттің алдында тұрған аса маңызды міндеттердің қатарына жататындықтан, Қазақстандағы зайырлылық мәселесі мемлекеттің өз азаматтарын олардың діни сеніміне тәуелсіз медициналық тұрғыдан қамтамасыз ету талабымен тікелей байланыста көрініс табады. Дегенмен, кейбір ата-аналар өздерінің діни сенімдерінің немесе ақпараттарының жоқтығының әсерінен өз балаларын қауіпті аурулардың алдын алу үшін жасалатын екпелерден бас тартып, медицина ғылымының жетістіктерін мойындағысы келмейді. Мемлекеттің мұндай жағдайдағы міндеті - Қазақстанда екпе жасау мәселесі мешіттің не болмаса православие шіркеуінің немесе басқа діни бірлестіктердің құзырында емес екендігін азаматтарға жеткізуге бағытталады. Бұл парасаттылық пен мемлекетіміздің зайырлы сипатын басшылыққа ала отырып шешімін табуы тиіс әлеуметтік мәселе. Ғылым баяғыдан-ақ жаппай екпе жасаудың тиімділігін, қауіпсіздігін және заңдылығын дәлелдеп берді, өйткені екпе – өркениетті әлемнің қол жеткізген озық жетістігі, өз азаматтарының денсаулығын бағалайтын дамыған мемлекеттердің игілігі.

Осы орайда, дәстүрлі діндер аурудың алдын алуға тыйым салмайтынын және шектемейтінін, керісінше адамдардың өз денсаулықтарын дұрыс сақтауына шақыратынын айта кету керек. Мәселен, екпе жасау ислам мемлекеттерінде кең таралғандығын Сауд Арабиясына қажылыққа барудың немесе Египет, Араб әмірліктері, Иордания және тағы басқа елдердің жоғары оқу орындарында білім алудың міндетті талап екендігі айғақтай түседі.

Мемлекеттік және құқық қорғау органдарында, білім беру, денсаулық сақтау мекемелері мен әскери бөлімдерде діни ұйымдардың қызметіне және діни рәсімдерді өтеуге тыйым салыну - Қазақстандағы зайырлылықтың тағы бір құрамдас бөлігі болып табылады. Дегенмен, мемлекеттік органдар мен мекемелердің қызметкерлері діни рәсімдерге мемлекеттік мекемелерден тыс жерлерде қатыса алады және мұндай жағдайда өздерінің дін бостандығына қатысты құқықтарын толық пайдалана алады.

Біздің елімізде діни бірлестіктер саяси қызмет субъектілері болып табылмайтындықтан, олар мемлекетті басқару мен мемлекеттік органдарды құруға қатыса алмайды. Діни қайраткерлер мен діндарлар ел азаматтары ретінде қоғамның саяси өміріне дербес қатыса алады. Қазақстанның Конституциясы мен заңдарында «діни негіздегі партиялардың қызметіне тыйым салынатыны, олардың мақсаты мен әрекеті мемлекетте бір діннің басымдығын орнатуға, діни араздық пен алауыздық тудыруға, оның ішінде күш көрсетуге немесе күш көрсетуге үндеуге бағытталған діни бірлестіктердің құрылуына және олардың қызметіне тыйым салынатыны нақты көрсетілген. Осы мағынадағы зайырлылық қағидаты қоғамдық-саяси билікті ұйымдастырудың негізгі формасы ретіндегі мемлекеттің рөлін сақтай отырып, мемлекет пен діни бірлестіктердің ықпал ету салалаларын нақты бөлуге септігін тигізеді.

Қазақстан зайырлы мемлекет ретінде қоғам өмірінің әртүрлі салаларында тұлғаның, мемлекет пен діни ұйымдардың арасындағы мүдделердің тепе-теңдігін қамтамасыз етуге ұмтылады. Басқарудың зайырлы формасында діндарлар мен діни бірлестіктер тарапынан қолданыстағы заңнамаларды бұзу, азаматтардың, ұйымдар мен жалпы қоғамның заңды мүдделеріне зардап тигізу орын алған жағдайда мемлекеттің құқықтық шараларды қолдана алатыны талас тудырмайды. Сондықтан дін ұстану құқығын іске асыру жалпыадамзаттық құқықты және азаматтардың мемлекет алдындағы міндеттілігін шектемеуі тиіс. Яғни, заңда басқа жолдары қарастырылмаған жағдайда ешкім өзінің діни сенімі негізінде азаматтық міндеттерді орындаудан бас тарта алмайды. Осы ретте діни бірлестіктердің адам құқығы мен бостандығын бұза алмайтынын, оның ішінде дінге мәжбүрлеуге, некеден бас тартуға немесе туыстық қатынастарды үзуге шақыра алмайтынын, адам денсаулығына зардап тигізіп, олардың мүлкін иелене алмайтынын және азаматтарды Конституция мен ел заңдарында қарастырылған міндеттерді орындаудан бас тартуға итермелей алмайтынын білу аса маңызды.

Осы ретте, зайырлылық қағидаты мемлекеттің діни догмалардан бөлінуін білдіргенімен, бұл діни бірлестіктер мен діндарларды қоғамдық өмірден шеттету дегенді білдірмейді. Зайырлылық сонымен қатар атеизмді және діншілдікке қарсы күресу дегенді білдірмейді. Зайырлы мемлекет діндарларды өзінің толыққанды азаматтары деп санайды, ал діни бірлестіктер мен дінге сенушілерді әлеуметтік-пайдалы қызметтің (қайырымдылық, мәдени-ағартушылық, гуманитарлық) маңызды қатысушылары деп таниды.

Мемлекет діни бірлестіктерді маскүнемдік, нашақорлық, қылмыстың алдын алу, салауатты өмір салтын қалыптастыру, отбасы бірлігін нығайту, қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылыққа қажетті жоғары руханилық пен өнегелілік қалыптастыру тәрізді әлеуметтік мәселелерді шешу ісіне тартуға ұмтылады. Мемлекет діни бірлестіктерді тікелей қаржыландырмайды, дегенмен оларға діни ғимираттарын жөндеуден өткізуге, мәдени және тарихи маңызы бар ғибадат үйлері мен ғимараттарды қайта қалпына келтіруге көмек көрсетіп отырады.

Мемлекет діни бірлестіктермен қоғамдағы келісімді, өзара түсіністікті, төзімділік пен өзара құрметті сақтау мәселелерінде бірлесіп әрекет етеді. Діни бірлестіктер Қазақстан халқының дәстүрлі діни құндылықтарын сақтау мен дамытуға бағытталған қоғамдық маңызды іс-шараларды өткізуге қатыстырылады. Мәселен, біздің елімізде мемлекет пен діни бірлестіктердің тұрғындар арасында діни экстремизмнің алдын алу бойынша ақпараттық-түсіндіру жұмыстарындағы ынтымақтастығы қарқынды дамуда.

Осы орайда мемлекеттік органдар үйлесімді және дамуды мақсат тұтқан қазақстандық қоғамды орнатуды көдеп отырған мемлекет әрекетіне қолдау білдіретін барлық конфессиялармен конструктивті қарым-қатынас орнатуға талпынады.

Жалпы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан – 2050» Стратегиясы» атты Қазақстан халқына Жолдауында айтып өткендей, Қазақстанның болашағы рухани және діни құндылықтар мемлекет пен қоғамымыздың дамуына қолғабыс ете алатын зайырлы мемлекетке тұғырланады.

Бұл – дамуды, сапалы білім алуды, өзін жүзеге асыруды, адам құқығын сақтауды және еліміздің демократиялық болашағын көздейтін зайырлылық.